Pomodarstvo je oduvek bila ljudska slabost. Menjale se haljine, frizure, pokućstvo…ali i nazivi ulica. Tako je nekada bila moda da se ulici nadene ime kakve životinje, nekog zanata ili povrća, a neretko i neke kafane. O tome najbolje svedoče stari zapisi, koje su brižljivo ispisivali i sačuvali do današnjih dana naši stari hroničari: Steva Vrgović, Živko Marković, Triva Militar, Vojislav Puškar, Branko Milovanović…
Bilo je lako prvim žiteljima Petrovaradinskog Šanca, nevelikog naselja iz kojeg se razvio Novi Sad, da pokažu strancu jednu od tridesetak kuća, iako nije bilo ni imena ni broja. Tek nakon što je Šanac platio danak, postao slobodan, i dobio današnji naziv Novi Sad, ulice su prvo dobile brojeve umesto imena. Ali problem je nastajao kada se grad počeo širiti, nije se znalo koje je broj kuće, a koje broj ulice. Pre dva veka znalo se ako se krene “bolničkom” ulicom, da put vodi do bolnice, “baštenskom” do nekih povrtnjaka i leja, a jednom od dve najstarije “dunavskom”, do reke. I baštovani su tražili svoje, pa su “Paradajzova” (današnja Slovačka), “Ruzmarinova” (današnja Laze Telečkog) “Rotkva” (Kanalska) i “Kopriva” (Steve Stevanovića) imale svoje ulice. Nekada se i čitavo životinjsko carstvo nalazilo na uličnim tablama: “Zmijska” (Petra Drapšina), “Lisičija” (Lukijana Mušickog), “Žablja” (Tolstojeva), “Lastina” (Dimitrija Avramovića), “Rodina” (Petra Kočića), “Orlova” (Bele njive). U kanalu koji je presecao varoš i prolazio pored današnje Poštanske ulice, uvek je bilo mnogo pataka, pa je tako postala i “Pačija” ulica.
Stara pošta
Sredinom XIX veka određena je tročlana komisija koja je “kumovala” novim nazivima ulica. Među njima je bio i nekadašnji vlasnik čuvene kafane “Bela lađa” Dimitrije Savić. Tada je današnja Pašićeva ulica, a nekadašnja Svetozara Markovića, prozvana “carskim drumom”, a kasnije “ćurčijskom ulicom”, zbog brojnih krznarskih radnji u njoj. Skerlićeva ulica zvala se “Bogdanova”, po braći Jakovu i Nenadu Bogdanu, koji su važili za ugledne građane Novog Sada. Jedna od retkih sokaka koji su sačuvali današnji naziv je ulica Zlatne grede. Čitavo bogatstvo bilo je uloženo u grede koje su ulicu čuvale od poplave, pa su tu i kuće bile skuplje od ostalih. Valjda je najviše imena promenila ulica Matice srpske, zvali su je “hanska”, jer je u njoj bilo svratište ondašnjih trgovaca, a od ugla sa Baranjskom do ulice Save Vukovića “petlovom” i “sokolskom”, po sportskom društvu “Soko”.
Kafane su nekada bili glavni orijentiri, za razliku od današnjeg vremena, pa su po njima i ulice nazivane, Njegoševa se zvala “Fazanova”, Avgusta Cesarca “kod tri violine”, a Daničićeva ulica bila je “kod četiri krajcare”. Odlukom austrijskog dvora, pored Novog Sada prokopan je kanal 1875. godine, čime je isušena i tzv. “Bara četiri krajcare”. Naime, na potezu od Almaške crkve i ugla današnjih ulica Đorđa Rajkovića i Marka Miljanova, pa prema današnjoj ulici Filipa Višnjića i dalje, nalazila se bara koju su još zatekli Almašani, kada su naselili Almaški kraj. Ime “Bara četiri krajcara” nastalo je zbog obaveze da je svaki vlasnik čamca koji je ulazio u grad preko bare morao da plati četiri krajcara. Tada je postojala i zemljana ćuprija i tzv. “zlatna greda” na mestu današnjih ulica koje nose ta imena. Posle 1875. godine, taj do juče močvarni deo Podbare pretvoren je u pašnjake, a kasnije je na tom mestu počela da se stvara prva industrijska zona u Novom Sadu. Tada se do Podbare najlakše stizalo ulicom Zlatne grede, pa preko ulice Zemljane ćuprije prelazilo se u ulicu Save Vukovića (Crnog petla sokak), iz koje se moglo ući u ulicu Bele njive (ulica dobila naziv po velikim zasadima tada česte sorte belog kukuruza) i izbiti na Temerinsku ulicu (Carski drum) u kojoj su poslednje kuće s desne strane bile u današnjoj ulici Patrijarha Čarnojevića (Srpski sokak). Neki delovi Novog Sada su poznatiji jer je istorija grada, vezana za te ulice, kuće, kafane. Drugi delovi i ulice u njima nisu tog značaja, ali su u njima živeli i žive ljudi koji su grad izgrađivali, branili ga od poplava, voleli ga i mučili se u njemu za opstanak. Po malenoj ćupriji preko kanala, ulazilo se u grad, pa je tako ime dobila “Zemljana ćuprija”. Još jedna od veoma retkih novosadskih ulica koja je svoj naziv zadržala od nastanka. Ulica sa prilično neobičnim oblikom, sa jednim uglom kod čuvene kafene “Proleće”, koji joj menja pravac za devedeset stepeni, iako sasvim prosečne dužine imala je veoma malo kuća. Nekada, tačnije sve do polovine XVIII veka, u ovom kraju se nalazio veliki dunavski rukavac, koji se širio između obale, na kojoj je danas ulica Matice srpske, Nikolajevska i Trifkovićev trg sa desne strane, i Skerlićeva ulica, Natoševićeva i druga strana današnjeg Trifkovićevog trga sa leve strane. Ovaj rukavac je bio prilično dugačak (dopiro je sve do Uspenske crkve, do mesta na kojem je danas zgrada SNP-a) i širok, pa je čak ucrtan i na plan i mapu Novog Sada – Tomerlinovu kartu iz 1763. godine.
Vladičanski dvor
Na ovom rukavcu su se nalazila dva prelaza, ćuprije, kojima su ljudi prelazili i prenosili robu sa jedne na drugu obalu. Jedan se nalazio na delu današnje Pašićeve ulice, između Skerlićeve i ulice Matice srpske, a drugi u predelu u kojem se nalazi ulica Zemljane ćuprije. Stari i već pokojni žitelji ove ulice su mi pričali da je prelaz bio nasut snopovima kukurzovine i zasut zemljom. Po ovom drugom prelazu iznad rukavca, koji je napravljen od zemlje i koji je novosađanima iz tog kraja uštedeo mnogo vremena i prepešačenog prostora, ulica je dobila naziv. U ulici Zemljane ćuprije u prošlosti je uvek stanovala gradska sirotinja. To su uglavnom bili nadničari i sitne zanatlije, koji nisu imali novca da podignu neke “velelepne” zgrade. Njihove trošne kuće su tako brzo nestajale, a na njihova mesta dolazile su nove. To su kuće koje pripadaju trećoj generaciji kuća u ulici Zemljane ćuprije. Zidane su krajem XIX i početkom XX veka, nasleđujući one podignute posle bune 1849. godine. U ovu ulicu se doselio i stanovao kao školarac Svetozar Miletić, u ovu ulicu su trebali da budu premešteni “gradski kupleraji” iz “Paromlinske”, današnje Arse Teodorovića, ali su se pobunili Srbi starosedeoci, jer nisu hteli u Almaškom kraju “kupleraje”, a ni policiji tada to nije odgovaralo, jer je blizu bila trska i Dunav, pa su “razne sumnjive persone” lako mogle da pobegnu iz “kupleraja”…
U Novom Sadu danas postoji samo dve,tri ulice koje su zadržale naziv od pre dvesto i nešto godina. Jedna od ovih retkih ulica je i Lađarska. Ulica o kojoj, iako je veoma stara i jedna od prvih u gradu, velika većina Novosađana ne zna gotovo ništa. Mnogi ne znaju ni gde se ova ulica nalazi, a zasigurno ima i mnogo Novosađana koji nikada za nju nisu čuli, međutim za ovu im se baš ne bi moglo zameriti jer je Lađarska ulica veoma mala i uska ulica, a u njoj su se nalazile samo četiri kuće. Imena ulica davala su se često po zanatlijama koji je u njoj najviše bilo. I danas su se neka sačuvala kao Lončarska, Pećka a među njima i ulica Lađarska, verovatno jedna od najkraćih i najužih u Novom Sadu. Ova ulica je široka tri koraka i dugačka 80 koračaja. Nekada su u njoj bile čatrlje od naboja sa trščanim krovovima bez fenjera. Stariji žitelji Podbare ovaj sokak nazivaju “šećer sokak”. Nekada kad je pomrčina carevala bilo je zgodno proći sa voljenom osobom njime i uz divan izmamiti koji poljubac, krišom. Danas zaljubljeni sve ređe zalutaju u intimnu Lađarsku ulicu, savlađujući i mali uspon, pravu retkost za novosadske ulice.
Ulica koja preko dva veka nije menjala svoj naziv, ali za to vreme je izmenila svoj izgled. Naime ni jedna kuća od onih prvih danas ne postoji. Na njihovom mestu pre pedesetak godina podignute su nove, isto prizemen i malih dimenzija.
Podbara
Lađarska ulica je dobila naziv po tome što su u njoj, još od vremena kada je naseljen Almaški kraj, stanovali “hojoši” – lađari, zaposleni na pontonskom mostu i skelama kojima se nekada obavljao saobraćaj između Novog Sada i Petrovaradina. Ova ulica nekada se nalazila na novosadskoj obali, jer je Dunav naročito u vreme kad bi se izlio dopirao sve dovde, do ulice Zemljane ćuprije i do obale na kojoj se kasnije razvila ulica Dugorep (danas Tekelijina) i jedan deo današnje Save Vukovića. Skele i čamci su u ono vreme pristajali na obali na kojoj se kasnije obrazovala ulica Zlatne gred na čijem kraju je, u današnjoj Skerlićevoj ulici, iza Zemljane ćuprije, postojala do pre stotinka godina stara skeledžijska kuća.
Mala Lađarska ulica danas više liči na prolaz između Save Vukovića i Zemljane ćuprije. Nekada je ona bila daleko poznatija, što po svom položaju, što po svojim lađarima koji su se pored svog redovnog posla bavili i švercom. Oni su naime od vojske i graničara sa druge obale, koji su monopolisanu robu dobijali po redovnim cenama, prenosili duvan i so i prodavali ih Novosađanima i do četiri-pet puta skuplje.
O starim novosadskim ulicama moglo bi se pričati i pisati u nedogled, jer su one trajni spomenici kulture i nastajanja Novog Sada, koji polako, ali sigurno nestaju iz naših života i vremena.
Autor: Zoran Knežev, hroničar i publicista
Izvori:
Priče varoških ulica
Brevijar Novog Sada
Zapisi novosadskih hroničara
Novi Sad 1944-1969
Foto:
Iz digitalne arhive autora
